Хустайн Нуруу буюу Хүний хүний сайхан сэтгэл /үргэлжлэл/

/Óóëàí äýýð áàéãàà õàäûã ßí Âàóíû íýðýýð ìºíõºëæýý./
Өмнө нь, би Хустайн Нурууг зөвхөн хэдэн тахь үржүүлэн нутагшуулдаг төдийхнөөр ойлгож байсан юм. Харин Хустайн Нуруун байгаль хамгаалалтын менежер Тоогий ахтай Хустайн Нуруун зоогийн газарт нэг оройг ярилцаж сууж өнгөрөөх аз тохиосон нь, Хустайн нуруун тухай төсөөлөл минь, өөрийнхөө өмнөх бодлоос ичтэл 60 градус өөрчлөгдөж билээ. Одоо би Хустайн Нурууг тахь үржүүлдэг гэхээс илүү сайхан сэтгэл, чин хүслийн ачаар бүтсэн цогцолборт сахиусан тэнгэрийн орон хэмээн баярлан бахдан хүлээн авах болсон юм. Учир нь Хустайн Нуруун үндэслэгч Ян Вауны талаархи эгэл хүний агуа түүхийг олж сонсоод өөрийн эрхгүй баярлаж бахдах сэтгэл халиглан цалиглан нөгөө ООГИЙгийн чинь нүд гялалзаад ирсэнийг нуух юун /ООГИЙгийí сэтгэлд ямар нэгэн зүйл таалагдахаар нүд нь гялалзаад, үг нь урсаад ирдэг юм/.

Ян Ваун гэж хэн вэ?
1970 иод оны сүүлээр Ян Ваун хэмээх байгальд элэгтэй Голланд эр, Зөвлөлт Орос оронд айлчилах үеэрээ амьтны хүрээлэнгээр нь оржээ. Тэрээр Оросын амьтны хүрээлэнгийн торонд хоригдон өнгө зүс алдсан хоёр тахийг олж харжээ. Онгон зэрлэг байгальд эрх дураараа идээшин дассан хээрийн салхинаас өөрийг нуруундаа гаргаж үзээгүй зэрлэг адуу хүний гарт орж хашаанд хоригдсоноор өнгө зүс алдан ноолрон нозоорсоныг хараад сэтгэл нь эрхгүй өвджээ. Яг энэ үед Ян Ваун амьтны хүрээлэнгийн хамгаалагчаас тус амьтны талаар тодруулахад “Олон жилийн өмнө Монголоос оруулж ирсэн юм. Эх нутаг нь Монгол боловч тус оронд одоо тахь нь устаж үгүй болоод Улаан Номд бичигдээд” байгаа талаар дуулгажээ. Хамгаалагчийн энэ хэдэн үгс угаасаа байгаль дэлхий ан амьтад хайртай Ян Ваунд өрөвдөлтэй хоёр тахийг эх оронд аваачин нутагшуулах чин хүслийг төрүүлсэн гэдэг.
Ингэж Ян Ваун дэлхийн аль ч хэсэгт оршин байдгийг мэдэхгүй Монгол оронтой хожмоо салшгүйгээр холбогдох эхлэлийг тавьжээ. 1970иод оны сүүлээс эхлэн Ян Ваун Монгол гэгч чухам ямар улс болох, тахь мөн түүнчлэн Монголд яагаад тахь устаж үгүй болоход хүрэв гэхчилэнгээр судалж эхлэжээ. Ингээд Ян Ваун 1980 иод оны эхээр Монголын тухайн үеийн засгийн газарт тахийг Голланд болон бусад орнуудын амьтны хүрээлэнгээс эргүүлэн худалдан авч, Монголд нутагшуулахад туслалцаа үзүүлэхийг хүссэн захиа илгээжээ. Харамсалтай нь манай тухайн үеийн засгийн газар, хөрөнгөтөн орныхонтой хамтарч ажиллах боломжгүй гэдэг үзэл сурталын шалтгаанаар түүнд татгалзсан хариу өгсөн гэдэг. Арга мухардсан Ян Ваунд өрөвдөлтэй хэдэн тахийг харж суухаас өөр зам үлдсэнгүй. 1990 иод оны эхээр Монголд ардчилал эрх чөлөөний дуу хоолой цуурайтаж улмаар Ян Ваун олон жилийн хүслээ биелүүлэх таатай боломж нээгдэж байгаа мэдэрчээ. Ингээд тэрбээр өөрт байсан хэдэн төгрөгөөр амьтны хүрээлэнгээс нэг тахийг 40 мянган доллараар үнэлэн дөрвөн тахь худалдан авч Монголд оруулж ирэн нутагшуулахаар зориг шулууджээ. Аав ээжийн болоод өөрийн хураасан бүхий л хөрөнгөөр тахь худалдан авсан түүнд тахиа Монгол руу тээвэрлэх мөнгө үлдсэнгүй. Ингээд Ян Ваун хоёр дахь тусламж хүссэн захиагаа Монголын шинэ засгийн газарт хаяглав. Түүний захианы хариуд хөрөнгө мөнгөний туслалцаа үзүүлж чадахгүй ч Монголд нутагшуулгахад гар сунган дэмжих тухайгаа илэрхийлжээ. Энэ захиа түүнд мөнгө авчирч өгөөгүй ч зорилгоо биелүүлэх чин хүслийг нь улам бүр хурцлаж өгсөн гэдэг. Тахиа, Монгол руу тээвэрлэх мөнгө олохын тулд Ян Ваун Голландын нийслэлийн төв гудамжинд сайн санааны гуйлга гуйж олон байгууллагын хаалгыг тогшиж гутлынхаа улийг эргэтэл хандив цуглуулжээ. Сайн санааны үзүүрт тос гэхчээр түүний сайн үйл, сайхан сэтгэл нь зорилгоо биелүүлэх замыг нь тэгшлэн зассан байна. Олон жилийн цаг хугацааны хүлээлт, шантрашгүй зорилгын хүчээр Монгол тахь, эх орондоо 1992 онд эргэн иржээ. Тахийг Монголд оруулж ирэхэд төвөгтэй байсны адил нутагшуулах үйлс ч амар байсангүй. Анх Монголын тахь Говь Алтай аймгийн Хустайн Нуруунд нутаглаж байсан түүх бий. Монголд оруулж ирсэн тахийг даруй хол газар ахин тээвэрлэх боломжгүй байсан тул Хустайн Нуруун байгалийн бүтэц, тахь нутагших хамгийн тохиромжтой мөн хотод ойр газар гэмээн Төв аймгийн Молцог элсийн тал хээрийг сонгон авчээ. Төв аймгийн Лүн сумын Хустайн нуруунд тахийг нутагшуулахын тулд тус нутгийн ард түмний дунд эхний дөрвөн жил бараг л бяцхан дайн дэгдсэн гэнэ. Нутгаа өгөхгүй гэж гүрийх ард түмний өмнө, Ян Ваун болон түүний нөхөд өвдөг сөгдөн гуйхаас, өглөг барьц барих хүртэл тайлан тавьжээ. Мэдээж сайхан сэтгэл, сайн санаа өнөөдөр биш ч, маргааш улам ихээр үнэлэгддэг нь үнэнээс хойш, он цаг өнгөрөхөд нутгийн ард түмэн өөрсдөө нутгаа чөлөөлж өгсөнөөр барахгүй өнөөдөр Хустайн Нурууны ажилчидад хамгийн их тусладаг сайн дурынхан болж чаджээ. Учир нь тус бүс нутагт тахь нутагшуулсанаар ойр орчмын газрын гарц илт сэргэж, бүсийн эко систем өмнө нь байгаагүйгээр сайжиран, ан амьтан араатан жигүүртэн нь элбэгшиж ирсэн нь нутгийн ард түмэнд илт мэдрэгдэж эхлэсэн байна. Энэ бол зөвхөн тахь нутагшуулах төдий бус, бүс нутгийн байгаль орчинд зохистой тэнцвэрт байдлыг хадгалах их үйлс байсныг нутгийн ард түмэн бэлэхнээ ойлгожээ.
Хустайн Нурууг үндэслэгчийн талаар товчхон, цухас дурьдахад ийм буй. Өдгөө түүний гэгээн дурсгалд зориулж түүний нэрийг мөнхлөх зорилгоор судалгааны төвийн урд талын уулын оргилыг Ян Вауны толгой хэмээн нэрлэжээ.
Эцсийн эцэст тэр хүнд Монголд тахь нутагшуулаад манайхны дээр дооргүй улайран шунàхайраад байдаг мөнгө хүртээгүй юм. Мөн түүнчлэн тэр хүн Монголд тахь нутагшуулаад хэдэн төгрөгний ашиг олохоо ч тооцоолоогүй юм. Зүгээр л сайхан сэтгэл, ариун үйлсэд хил хязгаар байдаггүйг нотлон сэтгэл зүрхний дуудлагадаа хөтлөгдсөн их үйлс нь өнөөдөр олон зуун Монголчуудад ажлын байр бий болгож, Монголд устсан тахийг эх орондоо эргэн нутагших нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Энэ бол ганцхан жишээ.
Өнөөдөр Хустайн нуруунд ганцхан тахь нутагшуулахаас гадна цэвэр цусны Монгол банхарын судалгаа, олон төрөл зүйлийн ургамал амьтаны судалгаа мөн түүнчлэн ойр орчмын нутгийн ард түмний амжиргааг сайжруулах төсөл хүртэл хэрэгжиж байна. Хустайн Нуруу дархан цаазтай газар болохоор машин зам дээр хөндөлдөн хэвтчихээд босдоггүй даварсан таварга, хүнээс айдаггүй боохойг энд л харлаа.
Эцэст нь хэлэхэд өнөөдөр чи мөнгөнд гүйцэгдэж халаас хоосон гэдэс өлсгөлөн байгаа ч өөрт тань уулыг эргүүлэн усыг хөрвүүлэх ариун зорилго байгаа бол яг маргааш тэр чинь үнэлэгдэж ирээдүйд чи болон чиний эргэн тойрон тодоор гэрэлтэх болно.
Хустайн нуруун энэ төсөл өнөөдөр Монголын засгийн газар болон Монголын талаас ямар нэгэн санхүүлжилтгүйгээр зөвхөн Голландын засгийн газрын хөрөнгө оруулалтаар хэрэгжисээр байна.